مۇنبەر باشبېتى
by ئا----
ئاباقان---ئەجداد قېنى،نەسىلنىڭ داۋامى
'
ئاتئال---ئېتىڭ تارالسۇن،داڭىق قازان
ئاجۇن---دۇنيا،ئالەم
ئاداشقول---قىرىنداشلىق،دوستلۇق قولى .
ئارخان---خاراكتىرى ئۈستۈن،غورۇرلۇق خاقان
ئارىغ---ساپ،پاكىز،مۇقەددەس
ئاقبۇغرا---ئاق رەڭلىك ئەركەك تۆگە
ئاقتۇرمۇش---پاكىز،ئاق،پاك پىتى تۇر
ئاقمان---سەمىمى،تۈز كۆڭۈل كىشى
ئالىپتېكىن---قەھىرمان شاھزادە
ئالىپتۇغ---باتۇرلۇقنىڭ سىموۋلى بولمىش
ئالچۇر---بەخىت تاپ،قۇت تاپ. ئۇرخۇن ئۇيغۇر خاندىنلىغىنىڭ 6-خانى قۇتلۇق بىلگە خاننىڭ ئىسمى
ئاياز---قىش پەسلى،سوغوققان،ئېغىر بىسىق كىشى
ئايتۇغ---ئايدەك جىلۋىلەنگەن تۇغ
ئايتۇغمىش---ئايدىن تۇغۇلغان
ئايتېكىن---ئايدەك سۈلكەتلىك يىگىت،شاھزادە
ئايقاچ---سۆز قىلغان،ئەقىل بىرىدىغان كىشى،خەلىق شائىرى،شائىر
ئاقبىكە---ئاپئاق،بەدىنى سۈزۈك خېنىم،مەلىكە
ئايتۇرا---قەدىمدە ئۇيغۇرلارنىڭ يەنە بىر ئاتىلىشى 'تۇرا' ،بۇ دىمەك ئۇيغۇر نەسلىدىن بولغان گۈزەل قىز، ئۇيغۇرنىڭ ئېيى
ئايچىن---ھەقىقى،چىن ئاي
ئايزېت--- قەدىمكى تۇركلەر مۇھەببەت ئىلاھىنى مۇشۇنداق ئاتىغان.
ئابامبەگ_____ئەبەدىيلىك
ئابام ئۇلۇغ _____ئەبەدىي،مەڭگۈ.
ئاچارى _______ ھەزرەت،ئۇستاز.
ئاچىق ________ چوڭ ئاكا.
ئادايۇ ________ئېزىز،قىممەتلىك.
ئارقىش _______ كارۋان باشلىقى، خەۋەرچى.
ئارىسلان ______ شىر بالىسى.
ئاشتال _______ كەنجى ئوغۇل.
ئالىپ تىكىن ____ باتۇر شاھزادە.
ئالپاغۇت ______ يېڭىلمەس قەھرىمان
ئە----
ئەدگۈ---ياخشى،ئېسىل
ئەدىز---ئېگىز،يۈكسەك يەر، قىممەتلىك،ئۇلۇغ،ئالى
ئەرەن---يىتىشكەن،ۋايىغا يەتكەن،جەسۇر،يىگىت ئادەp*
ئەربىل---مىنى ئەر دەپ بىل،ئەركەكلىك مەندە ئۇرغۇپ تۇرۇدۇ دىگەن مەنىدە
ئەرتۇغ---باشلامچى،تۇغ تۇتقان يىگىت
ئەردەن---پاكىز،مەسۇم
ئەرگىن---يىتىشكەن،كامالەتكە يەتكەن )
ئەلتېكىن---ئەلنىڭ ئوغلى،ئەلنىڭ شاھزادىسى
ب----
بارچىبەگ---كۆپ ئىشنى بىر تەرەپ قىلىدىغان بەگ
بارچىن---بىرخىل قىممەت باھالىق يىپەك رەخت،تاۋار
بارمان---دۆلەتمەن،باي كىشى
باسۇت---ياردەمچى،يۆلىگۈچى
باشتۇغ---ھەر ئىشتا ئالدىدا ماڭىدىغان،جەسۇر،باشلامچى يىگىت
بايات---دۆلەتلىك،دۆلەت كۆرگۈچى
بايان---باي،قىممەتلىك،ئەزىز كىشى
بەگتۇرمىش---بەگدەك تۇرغان،بەگ پىتى تۇرغان كىشى
بۇغاتېكىن---بۇغىدەك كۈچلۈك شاھزادە،يىگىت
بۇسات---تۇغلا ئۇيغۇر خانلىغىنىڭ قۇرغۇچىسى،627-يىلنىڭ ئالدى كەينىدە تەخىتتە ئولتۇرغان،ئالىپ ئىلتەبىر دەپ نام ئالغان
بۆگۈ---ئالىم،دانىشمەن،ئەقىللىق. ئۇرخۇن خانلىغىنىڭ 3-خانى بۆگۈ قاغان.
بالچىچەك---ھەسەلدەك شېرىن،گۈلدەك ھۆسىنلىك
بايانبىكە---گۈزەل خانىش،مەلىكە
بايچېچەك---غۇچچىدە ئېچىلغان گۈل
پ-----
پان تېكىن---ئەڭ ئۇلۇغ،بۈيۈك شاھزادە.
پەرچىن---قاداق،قالپاقلىق مىق،مىختەك كۈچلۈك كىشى
پىنار---يەردىن قايناپ چىققان سۇ،مەنبە،بۇلاق
ت----
تابغاچ---داڭلىق،ئەزىز
تاپاغ---ھۆرمەت،خىزمەت
تاران---تاللانغان،تارالغان،سەرخىل
تاشبۇغا---تاشتەك چىڭ،بۇغىدەك كۈچلۈك كىشى
تاشتەن---بەدىنى تاشتەك چىڭ
تاشقىن---تېشىش ھالىتىدە تۇرغان،جۇشقۇن
تالاي---دېڭىز،بۈيۈك دەريا، بەك كۆپ
تامغىلىق---بەلگە سېلىنغان، ئەنگە ئېلىنغان،بىرەر بەلگىسى بىلەن باشقىلاردىن پەرىقلىنىپ رۇردىغان كىشى
تاۋغاچ---بېزەكچىلىك،جەزىب
تايمان---ياش،ساغلام كىشى
تەسەك----ئىقتىدار. كىشى ئىسىملىرىدىن--تەسەك بۇغا،تەسەك بۇقا،تەسەك تۇتۇق،تەسەك بەگ
تەڭرىسۇ---ئىلاھى سۇ،ئەزىز سۇ. (زەمزەمنى شۇندا ئاتىسا ئارتۇقچىمىدۇ؟)
تەمىرەن---ئوق، ئوقيانىڭ ئۇچىدىكى تۈمۈر ئۇچى توغا---تەبىئەت
تونيۇقۇق---ئالى مەرتىۋە ئېگىسى،ھەممە ئىشنى ئۆز ئالدىغا بىجىرگۈچى
تۇرا---قەدىمقى ئۇيغۇر قەبىلىلىرىنىڭ بىرى بۇلۇپ،موڭغىلىيەدىكى تۇغلا دەريا ۋادىلىرىدا پائالىيەت ئىلىپ بارغان. مۇناسىبەتلىك ئىسىملاردىن---تۇراخۇن(تۇرائاخۇن)،تۇرابەگ،تۇرابېك(5-ئەسىرلەردىكى تۇرا نامىدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ قەبىلە ئاقساقىلىنىڭ ئىسمى مۇشۇنداق)،تۇراجان( تۇرا نەسىللىك كىشى،بۇنىڭدا كىيىنچە جان دىگەن پارىس تىلى ئۇيغۇرچىغا سىڭىپ ئۆزگەرگەن)،تۇراخان،تۇراگۈل( گۈل پارىسچە).
تاڭچېچەك---تاڭ سەھەردە ئېچىلغان گۈل
ئاباقان---ئەجداد قېنى،نەسىلنىڭ داۋامى
'
ئاتئال---ئېتىڭ تارالسۇن،داڭىق قازان
ئاجۇن---دۇنيا،ئالەم
ئاداشقول---قىرىنداشلىق،دوستلۇق قولى .
ئارخان---خاراكتىرى ئۈستۈن،غورۇرلۇق خاقان
ئارىغ---ساپ،پاكىز،مۇقەددەس
ئاقبۇغرا---ئاق رەڭلىك ئەركەك تۆگە
ئاقتۇرمۇش---پاكىز،ئاق،پاك پىتى تۇر
ئاقمان---سەمىمى،تۈز كۆڭۈل كىشى
ئالىپتېكىن---قەھىرمان شاھزادە
ئالىپتۇغ---باتۇرلۇقنىڭ سىموۋلى بولمىش
ئالچۇر---بەخىت تاپ،قۇت تاپ. ئۇرخۇن ئۇيغۇر خاندىنلىغىنىڭ 6-خانى قۇتلۇق بىلگە خاننىڭ ئىسمى
ئاياز---قىش پەسلى،سوغوققان،ئېغىر بىسىق كىشى
ئايتۇغ---ئايدەك جىلۋىلەنگەن تۇغ
ئايتۇغمىش---ئايدىن تۇغۇلغان
ئايتېكىن---ئايدەك سۈلكەتلىك يىگىت،شاھزادە
ئايقاچ---سۆز قىلغان،ئەقىل بىرىدىغان كىشى،خەلىق شائىرى،شائىر
ئاقبىكە---ئاپئاق،بەدىنى سۈزۈك خېنىم،مەلىكە
ئايتۇرا---قەدىمدە ئۇيغۇرلارنىڭ يەنە بىر ئاتىلىشى 'تۇرا' ،بۇ دىمەك ئۇيغۇر نەسلىدىن بولغان گۈزەل قىز، ئۇيغۇرنىڭ ئېيى
ئايچىن---ھەقىقى،چىن ئاي
ئايزېت--- قەدىمكى تۇركلەر مۇھەببەت ئىلاھىنى مۇشۇنداق ئاتىغان.
ئابامبەگ_____ئەبەدىيلىك
ئابام ئۇلۇغ _____ئەبەدىي،مەڭگۈ.
ئاچارى _______ ھەزرەت،ئۇستاز.
ئاچىق ________ چوڭ ئاكا.
ئادايۇ ________ئېزىز،قىممەتلىك.
ئارقىش _______ كارۋان باشلىقى، خەۋەرچى.
ئارىسلان ______ شىر بالىسى.
ئاشتال _______ كەنجى ئوغۇل.
ئالىپ تىكىن ____ باتۇر شاھزادە.
ئالپاغۇت ______ يېڭىلمەس قەھرىمان
ئە----
ئەدگۈ---ياخشى،ئېسىل
ئەدىز---ئېگىز،يۈكسەك يەر، قىممەتلىك،ئۇلۇغ،ئالى
ئەرەن---يىتىشكەن،ۋايىغا يەتكەن،جەسۇر،يىگىت ئادەp*
ئەربىل---مىنى ئەر دەپ بىل،ئەركەكلىك مەندە ئۇرغۇپ تۇرۇدۇ دىگەن مەنىدە
ئەرتۇغ---باشلامچى،تۇغ تۇتقان يىگىت
ئەردەن---پاكىز،مەسۇم
ئەرگىن---يىتىشكەن،كامالەتكە يەتكەن )
ئەلتېكىن---ئەلنىڭ ئوغلى،ئەلنىڭ شاھزادىسى
ب----
بارچىبەگ---كۆپ ئىشنى بىر تەرەپ قىلىدىغان بەگ
بارچىن---بىرخىل قىممەت باھالىق يىپەك رەخت،تاۋار
بارمان---دۆلەتمەن،باي كىشى
باسۇت---ياردەمچى،يۆلىگۈچى
باشتۇغ---ھەر ئىشتا ئالدىدا ماڭىدىغان،جەسۇر،باشلامچى يىگىت
بايات---دۆلەتلىك،دۆلەت كۆرگۈچى
بايان---باي،قىممەتلىك،ئەزىز كىشى
بەگتۇرمىش---بەگدەك تۇرغان،بەگ پىتى تۇرغان كىشى
بۇغاتېكىن---بۇغىدەك كۈچلۈك شاھزادە،يىگىت
بۇسات---تۇغلا ئۇيغۇر خانلىغىنىڭ قۇرغۇچىسى،627-يىلنىڭ ئالدى كەينىدە تەخىتتە ئولتۇرغان،ئالىپ ئىلتەبىر دەپ نام ئالغان
بۆگۈ---ئالىم،دانىشمەن،ئەقىللىق. ئۇرخۇن خانلىغىنىڭ 3-خانى بۆگۈ قاغان.
بالچىچەك---ھەسەلدەك شېرىن،گۈلدەك ھۆسىنلىك
بايانبىكە---گۈزەل خانىش،مەلىكە
بايچېچەك---غۇچچىدە ئېچىلغان گۈل
پ-----
پان تېكىن---ئەڭ ئۇلۇغ،بۈيۈك شاھزادە.
پەرچىن---قاداق،قالپاقلىق مىق،مىختەك كۈچلۈك كىشى
پىنار---يەردىن قايناپ چىققان سۇ،مەنبە،بۇلاق
ت----
تابغاچ---داڭلىق،ئەزىز
تاپاغ---ھۆرمەت،خىزمەت
تاران---تاللانغان،تارالغان،سەرخىل
تاشبۇغا---تاشتەك چىڭ،بۇغىدەك كۈچلۈك كىشى
تاشتەن---بەدىنى تاشتەك چىڭ
تاشقىن---تېشىش ھالىتىدە تۇرغان،جۇشقۇن
تالاي---دېڭىز،بۈيۈك دەريا، بەك كۆپ
تامغىلىق---بەلگە سېلىنغان، ئەنگە ئېلىنغان،بىرەر بەلگىسى بىلەن باشقىلاردىن پەرىقلىنىپ رۇردىغان كىشى
تاۋغاچ---بېزەكچىلىك،جەزىب
تايمان---ياش،ساغلام كىشى
تەسەك----ئىقتىدار. كىشى ئىسىملىرىدىن--تەسەك بۇغا،تەسەك بۇقا،تەسەك تۇتۇق،تەسەك بەگ
تەڭرىسۇ---ئىلاھى سۇ،ئەزىز سۇ. (زەمزەمنى شۇندا ئاتىسا ئارتۇقچىمىدۇ؟)
تەمىرەن---ئوق، ئوقيانىڭ ئۇچىدىكى تۈمۈر ئۇچى توغا---تەبىئەت
تونيۇقۇق---ئالى مەرتىۋە ئېگىسى،ھەممە ئىشنى ئۆز ئالدىغا بىجىرگۈچى
تۇرا---قەدىمقى ئۇيغۇر قەبىلىلىرىنىڭ بىرى بۇلۇپ،موڭغىلىيەدىكى تۇغلا دەريا ۋادىلىرىدا پائالىيەت ئىلىپ بارغان. مۇناسىبەتلىك ئىسىملاردىن---تۇراخۇن(تۇرائاخۇن)،تۇرابەگ،تۇرابېك(5-ئەسىرلەردىكى تۇرا نامىدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ قەبىلە ئاقساقىلىنىڭ ئىسمى مۇشۇنداق)،تۇراجان( تۇرا نەسىللىك كىشى،بۇنىڭدا كىيىنچە جان دىگەن پارىس تىلى ئۇيغۇرچىغا سىڭىپ ئۆزگەرگەن)،تۇراخان،تۇراگۈل( گۈل پارىسچە).
تاڭچېچەك---تاڭ سەھەردە ئېچىلغان گۈل
